Toen kunststoffen in de jaren vijftig hun intrede deden, waren het veelbelovende materialen, symbolen van moderniteit. Ze waren praktisch en goedkoop en namen snel een belangrijke plek in ons dagelijks leven in.  Kunststoffen bieden veel voordelen,  maar er bestaat nog geen oplossing  voor plastics op het einde van hun levenscyclus. Er komt nog veel te veel plastic terecht in het leefmilieu waar het schade kan aanrichten. 

De term 'kunststoffen' verwijst naar tientallen verschillende kunststoffen met  hun eigen specifieke eigenschappen. Kunststoffen hebben vele kwaliteiten die hun succes verklaren (hygiënisch, licht, schokbestendig, gemakkelijk toe te passen, duurzaam). Het is dankzij die eigenschappen dat ze gebruikt worden in talrijke producten zoals meubelen, speelgoed, verpakking van levensmiddelen, medisch materiaal, isolatiemateriaal en bepaalde onderdelen voor de auto-industrie.  

Ondanks hun voordelen vormt de alomtegenwoordigheid van kunststoffen een bedreiging voor het milieu en onze gezondheid. Ze zijn hoofdzakelijk gemaakt van fossiele brandstoffen (olie en gas). De winning van die grondstoffen en de verwerking ervan tot plastic voorwerpen heeft gevolgen voor de klimaatverandering. 



Bovendien  bestaat er nog geen  goede oplossing  voor kunststoffen op het einde van hun levenscyclus. Denk maar  aan de miljoenen stukjes plastic afval in de oceaan, op het strand of langs de weg die schadelijke effecten kunnen hebben op onze gezondheid en het milieu.   

Toch worden deze materialen steeds meer gebruikt. De wereldwijde productie van plastics is exponentieel gegroeid van iets meer dan 2 miljoen ton in 1950 tot ongeveer 400 miljoen ton in 2020. De overheid probeert  oplossingen te vinden voor de milieuproblemen die plastics en microplastics veroorzaken. Ook burgers kunnen hun steentje bijdragen. 

Wat zijn microplastics ?

Plastics fragmenteren na verloop van tijd en door slijtage in kleine stukjes plastics of microplastics. Deze vormen in het bijzonder een gevaar voor de ecosystemen.



Fragmentatie van plastic afval is echter niet de enige bron van microplastics. Microplastics ontstaan ook door de aantasting van verflagen en door slijtage van autobanden. Slijtage van banden is, na rondslingerend plastic afval, zelfs de grootste bron van microplastics. Tijdens het autorijden slijten banden en komen kleine rubberdeeltjes vrij. Dit gebeurt vooral tijdens het optrekken en remmen.

Microplastics ontstaan ook door het wassen van synthetische kledij. Als we onze synthetische kleren wassen, breken de vezels af en komen er microplastics in het water terecht.



Microplastics zijn soms speciaal vervaardigd om toegevoegd te worden aan producten. Bijvoorbeeld als schuurparels in verzorgingsproducten of om de viscositeit (dikte), het uiterlijk of de stabiliteit van een product aan te passen. Ze worden zelfs gebruikt als glitter of in make-up of om geurstoffen in wasmiddelen in te kapselen. Wanneer we deze producten na gebruik afspoelen,  komen de microplastics in de riolering terecht en vervolgens in de oceaan of in de bodem. 



Ook plastic korrels en poeders, die als grondstof dienen voor plastic producten zijn  microplastics. Het verlies ervan bij het transport en het laden en lossen van vrachtwagens vormt een belangrijke bron van plastic verontreiniging. 

Impact op het milieu en de gezondheid 

Elk jaar belandt er tussen 8 en 10 miljoen ton plastic afval in de oceanen. Dat komt overeen met één vuilniswagen plastic afval per minuut. Plastics tasten  habitats aan en vormen een bedreiging voor zeezoogdieren, vissen en zeevogels. Ze raken geregeld verstrikt in plastic afval, raken gewond of sterven door verstikking.



Fijne plastic deeltjes zijn vooral schadelijk voor kleine zeeorganismen zoals kleine vissen, kreeftjes en garnalen. Ingeslikte deeltjes geven snel een gevoel van verzadiging, waardoor ze minder eten,  verzwakken of zelfs sterven  door ondervoeding. Zelfs de kleinste organismen onderaan de voedselketen (zoals plankton en algen) kunnen zeer kleine deeltjes plastic opnemen, wat  gevolgen heeft voor het hele ecosysteem van onze zeeën en oceanen. 



Ook op het land hopen microplastics zich op. Ze vervuilen de bodem en de ecosystemen decennialang, wat gevolgen heeft voor de hele voedselketen, zelfs tot op ons bord.  

Er zijn al microplastics gevonden in eten en drinken, zoals in bier en honing. Kunststoffen bevatten veel chemische stoffen die schadelijk kunnen zijn voor de gezondheid van mens en dier. Sommige verstoren de werking van ons hormonaal systeem. Er zijn ook al microplastics ontdekt in onze longen, bloed en uitwerpselen en zelfs in placenta's en moedermelk. De gevolgen ervan moeten nog grondig onderzocht worden. Daarom moet  de aanpak van  kunststoffen en microplastics rekening houden met milieu- én gezondheidsdimensies. 

Bovendien zijn  de meeste kunststoffen vervaardigd uit materialen van fossiele oorsprong en dragen ze dus bij tot de klimaatverandering . Zo waren ze in 2019 verantwoordelijk voor meer dan 3 % van de wereldwijde uitstoot van broeikasgassen.

Welke maatregelen neemt Europa?

De Europese strategie voor kunststoffen is erop gericht het milieu te beschermen tegen vervuiling door plastic afval en kunststoffen een rol te geven in de circulaire economie.  

Tegen 2030 moeten alle plastic verpakkingen op de EU-markt herbruikbaar of recycleerbaar zijn en moet het gebruik van wegwerpplastic worden beperkt. Verder wil Europa marien zwerfvuil dat op zee ontstaat (zoals overboord gezet vistuig)  bestrijden, het doelbewust toevoegen van microplastics beperken en  het onbedoeld vrijkomen van microplastics uit producten terugdringen. 

In het kader van deze strategie heeft Europa de volgende initiatieven uitgewerkt. 

Een Europese richtlijn om het gebruik van wegwerpplastic te beperken 

De Europese richtlijn over kunststoffen voor eenmalig gebruik wil  beter recycleerbare  plastic verpakkingen en  minder  wegwerpplastic. Ook zorgt de richtlijn ervoor dat de  producent meer verantwoordelijkheid draagt en moeten  kunststoffen gescheiden ingezameld worden  voor  een efficiëntere recyclage.

In België verbiedt een  koninklijk besluit verschillende plastic producten voor eenmalig gebruik zoals borden, bestek en rietjes. 

Ook Vlaanderen, Wallonië en het Brussels Hoofdstedelijk Gewest zijn betrokken bij de implementatie van de richtlijn. 

Het opzettelijk gebruik van microplastics verminderen 

Het opzettelijk gebruik van microplastics in producten moet verminderen. De Europese Commissie en de lidstaten hebben in 2023 samen beslist om het gebruik van microplastics in bepaalde producten gefaseerd te verbieden. Dit verbod is toegevoegd aan de wetgeving op chemische stoffen (REACH).

Microplastics zijn voortaan verboden in toepassingen waarbij ze intentioneel gebruikt of toegevoegd worden in mengsels, zoals in glitters, bepaald speelgoed en bepaalde verven. Ook microplastics die gebruikt worden voor schurende werking (schuurparels) in zeep, scrubs, afspoelbare cosmetische producten, detergenten en schoonmaakproducten zijn nu verboden.  Bestaande voorraden mogen wel nog verkocht worden.

Voor specifieke gebruiken wordt uitstel voorzien op dit verbod. Zo zullen microplastics, andere dan schuurparels, in afspoelbare cosmetische producten verboden zijn vanaf 2027. Het gaat bijvoorbeeld over microplastics toegevoegd voor de textuur, geur of kleur.

In bepaalde cosmetica zoals mascara, make-up- of nagelproducten zijn microplastics nog toegestaan tot 2035, tenzij het over schuurparels gaat. Voor cosmetica is het wel vanaf 2031 verplicht om een label toe te voegen dat aangeeft of er microplastics toegevoegd zijn aan het product.

Microplastics die wateroplosbaar en biodegradeerbaar zijn, of die niet vrijkomen tijdens gebruik, blijven toegelaten. Voor de meeste van deze toepassingen zijn bedrijven wel verplicht om te rapporteren dat ze microplastics gebruiken en in welke hoeveelheden. Zo kan de Europese Commissie op een later moment besluiten om ook voor deze toepassingen verdere actie te ondernemen.

Voor meer informatie over deze Europese beperking, zie ook deze presentatie (Engelstalig).

Onbedoeld vrijkomen van microplastics terugdringen 

De Europese Commissie zoekt ook naar oplossingen om de emissies te verminderen van microplastics als gevolg van slijtage of onopzettelijk verlies zoals microplastics die ontstaan door slijtage van autobanden, bij het wassen van kledij met synthetische vezels of door verwering van geverfde oppervlakken in open lucht.

De internationale strijd tegen marien zwerfvuil 

Verschillende Europese landen en de landen die aan het noordoostelijk deel van de Atlantische Oceaan grenzen, hebben de modaliteiten van de internationale samenwerking ter bescherming van het mariene milieu in deze regio vastgelegd. Het Verdrag voor de bescherming van het mariene milieu in het noordoostelijk deel van de Atlantische Oceaan, het zogenaamde OSPAR-Verdrag, wil de verontreiniging van de zee als gevolg van menselijke activiteiten  voorkomen en  stoppen. Het regionaal OSPAR-actieplan (aangenomen in het kader van dit Verdrag) omvat ook acties tegen zwerfvuil op zee.

Op mondiaal niveau wordt binnen het Environment Programme van de Verenigde Naties (UNEP) een internationaal bindend instrument ontwikkeld dat plasticvervuiling moet beëindigen. Het is gebaseerd op een alomvattende aanpak van de volledige levenscyclus van plastics, inclusief het ontwerp, de productie en de verwijdering ervan. Ook ons land neemt actie tegen marien zwerfvuil.

Welke maatregelen neemt de Belgische overheid?

De maatregelen in België zijn gebaseerd op  de Europese richtlijn over kunststoffen voor eenmalig gebruik (SUP). 

Sommige bepalingen van deze richtlijn vallen onder de bevoegdheid van  de federale regering of  de gewestelijke instellingen, terwijl het bij andere om gemengde bevoegdheden gaat. 

De federale regering is verantwoordelijk voor het productbeleid. Een  koninklijk besluit verbiedt  verschillende kunststofproducten voor eenmalig gebruik, zoals plastic wattenstaafjes en tafelgerei en bevordert het gebruik van herbruikbare producten.  

De gewestregeringen ( Brusselse, Vlaamse en Waalse) reglementeren het gebruik van bepaalde producten zodra die op de markt zijn, zoals het gebruik van cateringmateriaal voor eenmalig gebruik op festivals . De gewesten zijn ook verantwoordelijk voor het beleid over uitgebreide producentenverantwoordelijkheid.

Methodologie om de emissies van microplastics te verminderen 

Onze FOD moedigt ook andere sectoren aan om voorzichtig te zijn met het gebruik van microplastics. Zo heeft de FOD Volksgezondheid een methode voor een zelftest ontwikkeld die bedrijven helpt om emissies van microplastics in het milieu te voorkomen. Die methode kunt u raadplegen in een handleiding voor bedrijven. Deze handleiding is bestemd voor fabrikanten van plastic voorwerpen, de chemische en farmaceutische industrie en recyclage- en onderhoudsbedrijven die ze onder andere gebruiken voor zandstralen. 

Onderzoek naar de impact van microplastics op het milieu en de gezondheid

Bovendien heeft de FOD Volksgezondheid een beleidsinformatieve nota laten opstellen over de impact van microplastics op de menselijke gezondheid. Uit de resultaten blijkt dat microplastics op het niveau van onze cellen ontsteking, oxidatieve stress (afbraak van cellen) en genotoxiciteit (beschadiging van het DNA) kunnen veroorzaken.

Een nationaal Actieplan  Marien Zwerfvuil 

Ons land heeft ook een Federaal Actieplan Marien Zwerfvuil uitgewerkt. Het bevat zowel maatregelen ter preventie van marien zwerfvuil aan de bron (o.a. visserij en scheepvaart) als maatregelen voor opkuis en schoonmaak  van de zee. Meer informatie is te vinden in de rubriek 'Marien zwerfvuil'. België neemt ook deel aan de campagne CleanSeas van de Verenigde Naties (UNEP).



Sensibiliseringsactie met striptekenaar Kim Duchateau

Naar aanleiding van nieuwe regelgeving lanceert de FOD Volksgezondheid in het najaar van 2023 een sensibiliseringscampagne rond microplastics in samenwerking met cartoonist en striptekenaar Kim Duchateau. Hoe komen microplastics in de natuur terecht, wat is de impact op ons lichaam, en vooral: wat kunnen we zelf doen om de verspreiding van microplastics in ons milieu te vermijden of beperken? Met mooie tekeningen en met een knipoog laat Kim Duchateau zien dat er microplastics terug te vinden zijn in mosselen, bier of water, en bijgevolg ook in onze uitwerpselen en zelfs in de placenta. Met de campagne wil de FOD het microplasticsprobleem beter bekend maken onder de bevolking en burgers informeren over de actie die ze zelf kunnen ondernemen om het milieu te beschermen.

Cartoon Kim

Wat kan ík doen? 


Je kan nieuwe gewoonten aanleren om je plasticverbruik te verminderen, zoals te zien is op deze afbeelding. Je kan bijvoorbeeld het volgende doen:

  • ​Vermijd plastic verpakkingsmateriaal en maak gebruik van een herbruikbare boodschappentas, drinkfles, brooddoos enz.
  • Neem een milieuvriendelijke rijstijl aan. Hoe sportiever je rijdt, hoe meer brandstof je verbruikt en hoe meer plastic deeltjes in de natuur terechtkomen.
  • Was synthetische kleding niet vaker dan nodig. Laat je kleren uitwaaien in de frisse lucht.
  • Vermijd synthetische kleding en kies voor kleding gemaakt van natuurlijke materialen zoals linnen, katoen of wol.
  • Was op een lage temperatuur (30°). Bij hoge temperaturen worden sommige stoffen beschadigd, waardoor meer microvezels vrijkomen.
  • Vermijd tandpasta, cosmetica en andere verzorgingsproducten die microplastics bevatten. Kies voor verzorgings- en schoonmaakproducten met het EU Ecolabel, deze bevatten zeker geen microplastics.