Nanomaterialen zijn een complexe materie. Momenteel bestaat er geen eenvormige definitie die het mogelijk maakt om nanomaterialen op een uniforme manier in kaart te brengen of te inventariseren.

In oktober 2011 publiceerde de Europese Commissie de volgende aanbeveling voor de definitie van een nanomateriaal (2011/696/EU): een nanomateriaal is een natuurlijk, incidenteel of bewust geproduceerd materiaal, dat deeltjes bevat hetzij in ongebonden toestand of als een aggregaat of agglomeraat en waarvan minstens 50 % van de deeltjes in de op aantallen gebaseerde deeltjesgrootteverdeling één of meer externe dimensies bezit binnen het bereik van 1 tot 100 nm (nanometer). Als bijkomend criterium wordt de specifieke oppervlakte van het materiaal gebruikt: een materiaal waarvan de specifieke oppervlakte groter is dan 60m2/cm3, wordt eveneens als nanomateriaal beschouwd.

De voorgestelde definitie van de Europese Commissie dekt niet noodzakelijk dezelfde nanomaterialen als de definities met een wetenschappelijk doel of de definities die een standaardisering beogen (zoals bv. de definitie van de ISO-standaard). Ze kan bovendien worden aangepast in de specifieke wetgevingen waarin ze wordt gebruikt.

Wat betekent dit nu concreet?

Nanomaterialen bevatten deeltjes van zeer kleine afmetingen, kleiner dan 100 nm. Om een idee van deze grootteorde te geven: als een muntstuk van één eurocent een nanometer zou zijn, dan zou één meter min of meer gelijk zijn aan de diameter van de aarde. Een immense schaal die de zeer kleine omvang van nanomaterialen weerspiegelt. Door hun zeer kleine afmetingen hebben nanomaterialen eigenschappen die sterk kunnen verschillen van hetzelfde materiaal in grotere afmetingen. Kijken we bijv. naar het edelmetaal goud, dit heeft in macroscopische vorm (deeltje zichtbaar met het blote oog) een geelachtige kleur en is inert. Maar in nanovorm is het een uitstekende katalysator (activator van chemische reacties), zeer reactief, en heeft het een roodachtige kleur.

Een ander belangrijk aspect van nanomaterialen is de specifieke oppervlakte, anders gezegd de oppervlakte van het materiaal in verhouding met hun massa of volume. Zeolieten bijv. zijn nanomaterialen die heel poreus zijn. Ze worden bijv. gebruikt in waspoeders vanwege hun capaciteit om calciumionen te vangen, die anders de werking van het waspoeder zouden verminderen. Deze porositeit op nano-schaal is zo aanzienlijk dat slechts een kleine hoeveelheid nodig is om een heel grote hoeveelheid calciumionen te vangen. Gemiddeld vertegenwoordigt 1 gram van deze zeolieten een oppervlakte van ongeveer 850 m2, meer dan 4 tennisvelden.

Bestaat er een lijst/een officiële inventarisering van de nanomaterialen?

Een minderheid van de nanomaterialen is onderworpen aan een registratie via de REACH-verordening (Registration, Evaluation and Authorisation of Chemicals). Meer informatie hierover kan u vinden op de ECHA (Europees Agentschap voor chemische stoffen) website.

In de huidige vorm (voorjaar 2016) is de REACH-verordening onvoldoende aangepast voor de registratie van nanomaterialen, waardoor de beschikbare registratiedossiers (te) weinig informatie bevatten over de specifieke eigenschappen van nanomaterialen om een passend niveau van veilig gebruik te garanderen.

Op Europees niveau bestaat er geen registratie die specifiek gericht is op nanomaterialen. Een aantal individuele lidstaten hebben hun wetgeving aangepast, of zijn van plan deze aan te passen, teneinde de registratie van nanomaterialen mogelijk te maken.

Begin 2013 werden de eerste verplichte aangiftes op de Franse markt ingevoerd. Een deel van de op die manier ingezamelde informatie zal openbaar beschikbaar zijn en gedeeltelijk nuttig zijn om de kenmerken van wat zich op de Belgische markt bevindt te begrijpen.

De Deense overheid is in 2012 gestart met een aantal initiatieven voor een betere controle omtrent nanomaterialen. Een samenvatting van deze initiatieven is terug te vinden in het rapport ‘Better control of nanomaterials’.

In 2016 werd het Belgische register voor stoffen, geproduceerd in nanoparticulaire toestand gelanceerd, hetgeen de overheid toelaat de evolutie op de Belgische markt te volgen en efficiënt te kunnen reageren wanneer nodig. 

Eveneens in 2016 onderneemt ook Zweden de eerste stappen om de registratie van nanomaterialen wettelijk verplicht te maken.

Daarnaast bestaan er andere niet-officiële databanken en diverse studies (zie rubriek « Links »).

Contact: